Οι παθογένειες της ψηφιακής επικοινωνίας

«Θέλετε την αληθινή ερμηνεία της επιτυχίας; Ο καλύτερος ορισμός της επιτυχίας είναι ο χρόνος – ο χρόνος να κάνεις σωστά τη δουλειά σου» — Jerry Saltz 1

 

Στην ταινία «Το Τετράγωνο» (The Square, Ruben Östlund, 2017) υπάρχει μια σεκάνς στην οποία ο πρωταγωνιστής, ο Κρίστιαν, επιμελητής του Μουσείου Μοντέρνας & Σύγχρονης Τέχνης της Στοκχόλμης, συζητά με τα στελέχη μιας διαφημιστικής για την καμπάνια προώθησης της επόμενης έκθεσης του ιδρύματος με τον ομώνυμο τίτλο «Το τετράγωνο». Ο ιδιοκτήτης της εταιρείας, βλέποντας τον Κρίστιαν να δυσανασχετεί με τη στρατηγική προώθησης που προτείνουν οι δύο συνεργάτες του (εικ.1,2), τον καθησυχάζει λέγοντάς του να δείξει εμπιστοσύνη στις ικανότητες των νεαρών υπαλλήλων του γιατί «εκείνοι έχουν μεγαλώσει στην αρένα με τις μεγάλες ταχύτητες». Το μίτινγκ τελειώνει με τους δύο millenials του δημιουργικού να λένε: «Ας ευχηθούμε μόνο ότι εκείνη την ημέρα που θα προβληθεί το σποτάκι δεν θα γίνει κάποιο τρομοκρατικό χτύπημα».

Εικ. 1, 2. Η σκηνή του μίτινγκ. Πάνω, ο μοντέρνος ιδιοκτήτης της διαφημιστικής εταιρείας κάθεται με το μωρό του αγκαλιά, πλάι στον Κρίστιαν, το διευθυντή του Μουσείου. Κάτω: Οι δύο υπάλληλοι του δημιουργικού περιγράφουν τις σύγχρονες ιδέες τους. ©The Square, Ρούμπεν Έστλουντ, 2017, Magnolia Pictures

Ο Σουηδός σκηνοθέτης Ρούμπεν Έστλουντ στρέφει τα βέλη της ειρωνείας του όχι μόνο προς τον κόσμο της σύγχρονης τέχνης -όπως κατά κόρον είχε γραφεί από τους κριτικούς κινηματογράφου όταν κυκλοφόρησε η ταινία στις αίθουσες- αλλά παρωδεί με προσχηματικό τρόπο τα μίντια και τον τρόπο που λειτουργεί σήμερα η δημοσιογραφία. Στην ψηφιακή εποχή έχει αλλάξει δραματικά η ενημέρωση· η επιτυχία ενός ρεπορτάζ δεν μετριέται πια σε εγκυρότητα και αξιοπιστία, αλλά αξιολογείται με βάση τον αριθμό των likes και των shares. Οι εκδότες πάνω στον ανταγωνισμό τους, για το ποιος θα έχει τη μεγαλύτερη μερίδα από την πίτα της διαφήμισης, θυσιάζουν με μεγάλη ευκολία την ποιότητα στην ύλη ή αρκούνται στην αναπαραγωγή των Δελτίων Τύπου. Έτσι, στο βωμό του κέρδους, έχει χαθεί η αίγλη της δημοσιογραφίας.2

Παρατηρείται και κάτι άλλο: η επιφάνεια προβολής των άρθρων έχει μεγαλώσει δυσανάλογα πολύ με σύγκριση με τα παραδοσιακά πρωτοσέλιδα των εφημερίδων. Αν κάνει κανείς scroll down στο homepage ενός σύγχρονου ειδησεογραφικού οργανισμού θα αντικρύσει αναρίθμητες ειδησούλες, ταξινομημένες σε πάμπολλες διαφορετικές κατηγορίες. Για να γεμίζουν όλα αυτά τα «κουτάκια» με περιεχόμενο πρέπει κάποιοι να εργάζονται νυχθημερόν. Επομένως ο χρόνος εργασίας για την παραγωγή άρθρων συρρικνώνεται σημαντικά πολύ. Επίσης, όταν προκαλείται ένα γεγονός, πρέπει να καλύπτεται αμέσως από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, μην αφήνοντας το περιθώριο για ουσιαστική έρευνα.

Στην εποχή της non stop επικοινωνίας και της ταχείας ενημέρωσης, η μηχανή των ιντερνετικών μίντια καθίσταται αδηφάγος: πρέπει να την «ταΐζεις» συνεχώς με καινούργια data. Ο δημοσιογράφος μετατρέπεται σ’ ένα εργαστάσιο παραγωγής κειμένων· για να επιβιώσει, δεν μπορεί πια να έχει το ύφος ενός λόγιου – οφείλει να εναρμονιστεί με τις εξελίξεις της τεχνολογίας: να κρίνει γρήγορα, να κάνει ρεπορτάζ on the go, να πληκτρολογεί ταχύτατα και να δημιουργεί ειδήσεις με ιλιγγιώδεις ρυθμούς.

Η επιτάχυνση είναι πλέον το ζητούμενο. Πόσο γρήγορος, όμως, είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος; Είναι θέμα γενιάς; Δηλαδή αν έχεις γεννηθεί «μέσα στην αρένα με τις μεγάλες ταχύτητες» αποδίδεις καλύτερα;

Τι συμβαίνει από πλευράς αποδέκτη;

Στην ψηφιακή κουλτούρα μας εμφανίζονται και άλλες παθογένειες της επικοινωνίας. Λόγω της μεγάλης εναλλαγής εικόνων και δεδομένων, δημιουργείται ασυνέχεια στην ανθρώπινη αντίληψη. Ενα άτομο δυσκολεύεται πλέον να διαβάζει, μόνο σαρώνει τα πάντα με το μάτι. Τα νέα μέσα έχουν συνδεθεί με την έννοια της προόδου, όμως κατά πόσο «προοδεύουμε» όταν εγκαταλείπουμε την ανάγνωση;

Στο τέλος της ταινίας, οι δύο νέοι της διαφημιστικής εταιρείας δημιουργούν ένα διαφημιστικό σποτ που παρουσιάζει ένα άστεγο κοριτσάκι να κλαίει γοερά μέσα στο «Τετράγωνο», -δηλαδή εντός του πλαισίου της τέχνης-, και στη συνέχεια να ανατινάσσεται όπως ένας τζιχαντιστής (εικ. 3). Το βίντεο γίνεται viral, αλλά ο διευθυντής του Μουσείου αναγκάζεται να παραιτηθεί καθώς δέχεται επικριτικές βολές από τα ΜΜΕ.

Εικ. 3. Μια στιγμή από το διαφημιστικό σποτ. Το κοριτσάκι κρατώντας στην αγκαλιά του ένα γατάκι λίγο πριν ανατιναχθεί. Η ταινία βραβεύτηκε το 2017 στις Κάννες με το Χρυσό Φοίνικα. ©The Square, Ρούμπεν Έστλουντ, 2017, Magnolia Pictures

Είναι φανερό πια ότι η επικοινωνία πραγματοποιείται με όρους αισθητικοποίησης – όλα μετατρέπονται σε θέαμα. Θα έχετε προσέξει, άλλωστε και μόνοι σας, ότι η θεματολογία των ειδήσεων περιστρέφεται πάντα γύρω από πυρκαγιές, ατυχήματα, καταστροφές. Δημιουργούνται λοιπόν τα εξής ερωτήματα: Γιατί πρέπει κανείς να είναι έτοιμος για καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης; Ως προς τι αυτά τα συνεχή γυμνάσια αισθήσεων;

Φτάσαμε σε μια εποχή που εμείς οι άνθρωποι βομβαρδιζόμαστε συνεχώς με σοκαριστικές ειδήσεις, μ’ αποτέλεσμα να είμαστε στην τσίτα, ζώντας έναν πληροφορικό πανικό. Ο Πολ Βιριλιό παρομοιάζει την υπερπληροφόρηση με μια σύγχρονη μορφή τρομοκρατίας. Οταν ο πολίτης βρίσκεται στη διάχυση, στο έλεος του επικοινωνιακού χάους, η σχέση του με την πραγματικότητα δεν είναι πια ισορροπημένη. Επομένως δεν είναι μόνο επικοινωνιακό το θέμα, αλλά κυρίως πολιτικό. O επιφανής Γάλλος διανοητής και urbaniste (π. 2019), τονίζει στο βιβλίο του «Καθαρός Πόλεμος» (εκδ.Νησίδες): «Να γιατί λέω ότι ή θα συνεργαστούμε με αυτήν την κατάσταση ή θα αντισταθούμε. Το ζήτημα με τη συνεργασία είναι ότι δεν ξέρεις ότι συνεργάζεσαι, ενώ όταν αντιστέκεσαι το ξέρεις. Η αντίσταση σημαίνει επιλογή».

Το παρών κείμενο βασίζεται στην ακαδημαϊκή μου εργασία με τίτλο «O χρόνος και η ταχύτητα στα μέσα ενημέρωσης» που εκπονήθηκε για το μάθημα «Θεωρία και Αισθητική των Μέσων Ι» του διαδασκόντος Διονύση Καββαθά, στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών «Ψηφιακές Μορφές Τέχνης» της Σχολής Καλών Τεχνών (2018-2020). Η πλήρης βιβλιογραφία και εργογραφία αναγράφεται στην εργασία που έχει κατατεθεί στην ΑΣΚΤ. 

 


Υποσημειώσεις

  1. Ενας από τους «33 κανόνες για να γίνει κανείς καλλιτέχνης» (33 Rules for Being an Artist) του Αμερικανού κριτικού τέχνης Τζέρι Σαλτζ, https://www.vulture.com/2018/11/jerry-saltz-how-to-be-an-artist.html, Vulture, Δεκέμβριος 2018)
  2. «Αυτό που παρακμάζει στην εποχή της τεχνικής αναπαραγωγιμότητας του έργου τέχνης είναι η αίγλη του»: Benjamin, Walter «Δοκίμια για την Τέχνη» Εκδ. Κάλβος, 1978.

Τελευταία ενημέρωση: 03/10/2024